- Gagnsök
- Landamerki
- Landamerkjamál
D Ó M U R
Héraðsdóms Austurlands miðvikudaginn 14. febrúar 2018 í máli nr.
E-62/2016:
Óskar Gunnlaugsson
Baldur Gunnlaugsson
Vilborg Gunnlaugsdóttir
db. Ingunnar Gunnlaugsdóttur
Björn Gunnlaugsson
Guðríður Gunnlaugsdóttir
Haukur Gunnlaugsson
(Jón Jónsson hrl.)
gegn
Steinþóri Björnssyni
(Gísli M. Auðbergsson hrl.)
Ásgeiri Sigurvinssyni (Réttargæsla)
Þórði Sigurjónssyni (Réttargæsla)
Álfheiði Hjaltadóttur (Réttargæsla)
Ólöfu B. Björnsdóttur (Réttargæsla)
Þórði Sæmundssyni (Réttargæsla)
og gagnsök.
Mál þetta,
sem dómtekið var 20. desember 2017, höfðuðu Óskar Gunnlaugsson, Berufirði III, Djúpavogshreppi, Baldur
Gunnlaugsson, Borgargarði 3, Djúpavogi, Vilborg Gunnlaugsdóttir, Hæðargarði 21,
Höfn, Ingunn Gunnlaugsdóttir, Innri-Kleif, Breiðdalshreppi, Björn Gunnlaugsson,
Sunnubraut 6, Höfn, Guðríður Gunnlaugsdóttir, Sæbergi 19, Breiðdalsvík, og
Haukur Gunnlaugsson, Runná, Djúpavogshreppi, hinn 17. ágúst 2016 gegn Steinþóri Björnssyni, Hvannabrekku, Djúpavogshreppi,
„til að þola dóm um landamerki“ og til réttargæslu var stefnt eftirtöldum
eigendum jarðarinnar Flögu í Breiðdal, landnr. 158955: Ásgeir Sigurvinsson,
Skúlagötu 32-34, Reykjavík, Þórður Sigurjónsson, Lúxemborg, Álfheiður
Hjaltadóttir, Ásgerði 6, Reyðarfirði, Ólöf B. Björnsdóttir, Lúxemborg, og
Þórður Sæmundsson, Lúxemborg. Undir rekstri málsins tók dánarbú Ingunnar
Gunnlaugsdóttur við aðild hennar.
Málið var þingfest 6. september
2016. Aðalstefndi höfðaði gagnsök á hendur aðalstefnendum með gagnstefnu birtri
6. október s.á.
Í aðalsök krefjast aðalstefnendur
þess aðallega „að viðurkennt verði með dómi að landamerki óskipts lands
Berufjarðar, landnr. 159098, og Berufjarðar 2, landnr. 159097, gagnvart landi
jarðarinnar Hvannabrekku landnr. 159109, liggi frá sjó um hnit A, 715032,815 –
484175,664, utanvert á Staðareyri, í hnit B 715210,228 – 484959,930, í farvegi
Svartagilslækjar, og það [sic] eftir miðjum farvegi Svartagilslækjar allt þar
til hann fellur í Svartagil við hnit C, 715788,228 – 486886,577. Þaðan liggja
merki um farveg Svartagilslækjar eins og hann nær að hniti D, 716053,585 –
487659,525 og þaðan í lægsta hluta Berufjarðarskarðs.“
Til vara gera aðalstefnendur eftirfarandi dómkröfur:
1. varakrafa:
„Þess er krafist að viðurkennt verði með dómi að
landamerki óskipts lands Berufjarðar, landnr. 159098, og Berufjarðar 2, landnr.
159097, gagnvart landi jarðarinnar Hvannabrekku landnr. 159109, liggi um línu
frá sjó um hnit A, 715032,815 – 484175,664, utanvert á Staðareyri, og um hnit C,
715788,228 – 486886,577, þar sem Svartagilslækur fellur í Svartagil, þar til
línan nær að fjallseggjum milli Berufjarðar og Breiðdals.“
2.
varakrafa:
„Þess er krafist að viðurkennt verði með dómi að
landamerki óskipts lands Berufjarðar, landnr. 159098, og Berufjarðar 2, landnr.
159097, gagnvart landi jarðarinnar Hvannabrekku landnr. 159109, liggi frá sjó
um hnit A, 715032,815 – 484175,664, utanvert á Staðareyri, í hnit E 715271,545
– 485664,535, í farvegi Svartagilslækjar, og það [sic] eftir miðjum farvegi
Svartagilslækjar allt þar til hann fellur í Svartagil við hnit C, 715788,228 –
486886,577. Þaðan liggja merki um farveg Svartagilslækjar eins og hann nær að
hniti D, 716053,585 – 487659,525, og þaðan í lægsta hluta Berufjarðarskarðs.“
3.
varakrafa:
„Þess er krafist að viðurkennt verði með dómi að
landamerki óskipts lands Berufjarðar, landnr. 159098, og Berufjarðar 2, landnr.
159097, gagnvart landi jarðarinnar Hvannabrekku landnr. 159109, liggi um línu
frá sjó um hnit A, 715032,815 – 484175,664, utanvert á Staðareyri, og um hnit
G, 715588,958 – 487113,765, efst í
Svartagili, þaðan eftir klettabrún Svartagils þar til Svartagilslækur
fellur í Svartagil við hnit C, 715788,228 – 486886,577. Þaðan liggja merki um
farveg Svartagilslækjar eins og hann nær að hniti D, 716053,585 – 487659,525 og
þaðan í lægsta hluta Berufjarðarskarðs.“
4.
varakrafa:
„Þess er krafist að viðurkennt verði með dómi að
landamerki óskipts lands Berufjarðar, landnr. 159098, og Berufjarðar 2, landnr.
159097, gagnvart landi jarðarinnar Hvannabrekku landnr. 159109, liggi frá sjó
um hnit A, 715032,815 – 484175,664, utanvert á Staðareyri, í hnit E 715271,545
– 485664,535, í farvegi Svartagilslækjar, og þaðan í klettabrún Svartagils við
hnit F, 715211,433 – 486070,065, og eftir brúninni þar til Svartagilslækur
fellur í Svartagil við hnit C, 715788,228 – 486886,577. Þaðan liggja merki um
farveg Svartagilslækjar eins og hann nær að hniti D, 716053,585 – 487659,525 og
þaðan í lægsta hluta Berufjarðarskarðs.“
Í gagnsök krefjast aðalstefnendur sýknu.
Þá krefjast aðalstefnendur málskostnaðar bæði í aðalsök
og gagnsök.
Í aðalsök krefst aðalstefndi, hér
eftir nefndur gagnstefnandi, sýknu af öllum kröfum aðalstefnenda í málinu.
Í gagnsök gerir gagnstefnandi þær
dómkröfur „að landamerki milli jarðanna Hvannabrekku annars vegar og
Berufjarðar og Berufjarðar II hins vegar séu svofelld: Með beinni línu sem
liggur frá sjó og að fjallseggjum milli Berufjarðar og Breiðdals, gegnum punkt
1, hnit 714862,54 – 484115,93 sem er á miðri Staðareyri, og punkt 2, hnit
715177,11 – 486331,97 sem er í Svartagili.“
Gagnstefnandi krefst málskostnaðar bæði
í aðalsök og gagnsök.
Réttargæslustefndu hafa ekki látið
málið til sín taka.
Dómari og lögmenn aðila gengu á
vettvang 29. maí 2017, ásamt aðalstefnendum Óskari Gunnlaugssyni og Birni Gunnlaugssyni
og gagnstefnanda, Steinþóri Björnssyni. Með í för voru einnig Bragi
Gunnlaugsson, bróðir aðalstefnenda, og Aðalsteinn Björnsson, bróðir
gagnstefnanda. Aðalmeðferð fór fram 30. maí s.á. en málið var endurflutt 20.
desember s.á. þar sem ekki tókst að leggja dóm á málið innan lögbundins frests,
fyrir réttarhlé.
I
Málsatvik
Í máli þessu er deilt um landamerki milli óskipts lands
jarðanna Berufjarðar og Berufjarðar II annars vegar og jarðarinnar Hvannabrekku
hins vegar, en jarðir þessar eru í Djúpavogshreppi og liggur þrætusvæðið
innarlega í norðanverðum Berufirði. Aðalstefnendur eru þinglýstir eigendur
Berjufjarðarjarðanna en gagnstefnandi er þinglýstur eigandi Hvannabrekku.
Til Hvannabrekku var stofnað úr ysta hluta jarðarinnar
Berufjarðar með byggingarbréfi fyrir erfðafestuland, dags. 5. desember 1954,
þar sem sex erfingjar að búi Guðmundar Guðmundssonar, Berufirði, byggðu dóttur
Guðmundar, Gyðu Guðmundsdóttur „eftirtalinn hluta úr Berufjarðarlandi“ og eru
landamerki þar sögð þannig ákveðin:
„Að innan: lína frá vörðu utanvert á Staðareyri í
Svartagil.
Að utan: landamerki Kelduskóga og Berufjarðar.“
Beinum eignarrétti að landi Hvannabrekku var afsalað til
hjónanna Gyðu Guðmundsdóttur og Björns Aðalsteinssonar með afsali, dags. 2.
desember 1970. Að afsalinu stóðu fjórir erfingjar Guðmundar Guðmundssonar af
þeim sex sem stóðu að byggingarbréfinu 1954, en aðalstefnendur eru öll börn
eins afsalsgjafa, Gunnlaugs Guðmundssonar. Í afsalinu er vísað til landamerkja
eins og þau voru ákveðin í byggingarbréfinu. Í afsalinu kemur einnig fram að
einn afsalsgjafa, Ragnar Guðmundsson, afsali hjónunum til viðbótar spildu sem
hann eignaðist 1946, svonefnt
Sláttufjall, en sú spilda liggur að mörkum Hvannabrekku að utan, gagnvart
Kelduskógum og varðar því ekki beinlínis þau landamerki sem hér er um deilt.
Gagnstefnandi, sem er sonur þeirra Gyðu og Björns, tók við Hvannabrekku af
foreldrum sínum í kringum síðustu aldamót, en afsal þeirra til hans er dagsett
10. desember 2002. Í því afsali er ekki vikið að landamerkjum.
Í landamerkjabréfi frá 1884 er fjallað um landamerki
Berufjarðar gagnvart aðliggjandi jörðum. Þar er lýst mörkum gagnvart jörðinni
Kelduskógum, sem þá var næsta jörð utar í firðinum, og að þar liggi merkin „upp
á hina efstu fjallabrún og þaðan inneptir fjallgarðinum eða inneptir eggjum
milli Berufjarðardals og Breiðdals eptir því sem vötnum hallar [...]“. Þessi
lýsing hefur þýðingu varðandi mörk Berufjarðarjarða og Hvannabrekku gagnvart
jörðum í Breiðdal, þ.m.t. jarðarinnar Flögu sem er í eigu réttargæslustefndu,
en ekki beina þýðingu fyrir þau landamerki sem hér eru til umfjöllunar, milli
óskipts lands Berufjarðar og Berufjarðar II og Hvannabrekku.
Ágreiningur
aðila í máli þessu snýst í grunninn um það hvernig skýra beri tilvitnaða
lýsingu byggingarbréfsins frá 1954 á mörkum Hvannabrekku „að innan“, þ.e.
gagnvart Berufjarðarjörðum.
Þar er í fyrsta
lagi deilt um kennileitið Staðareyri og þá hvort heitið vísi til malartotu sem
liggur suður í fjörðinn eða stærra svæðis sem malartotan er hluti af.
Aðalstefnendur halda því fram að Staðareyri vísi til alls þrætusvæðisins en
gagnstefnandi kveðst þekkja þrætusvæðið sem Eyri eða Svartagilsaur, en totuna
eða oddann sem Staðareyri. Á þrætusvæðinu er túnrækt sem óumdeilt er að
einungis hefur verið nýtt frá Hvannabrekku.
Í aðalstefnu er þess getið að skyldleiki aðila kunni að
hafa átt þátt í því að ágreiningur þessa máls hafi ekki verið settur niður
fyrr, en auk þess kveða aðalstefnendur að nýting Hvannabrekku á landi nærri
merkjum hafi hvorki verið veruleg né stöðug fyrr en eftir síðustu aldamót. Björn
Aðalsteinsson, faðir stefnda, hafi ræktað tún á Staðareyri í kringum árið 1970.
Nytjar þess hafi verið óstöðugar og hafi fallið niður um langan tíma, enda hafi
landið verið lélegt ræktarland. Túnið hafi verið nefnt ,,Túnið á Eyrinni“.
Gagnstefnandi lýsir því svo að túnin „rétt ofan við
Staðareyri“ sem nýtt hafi verið frá Hvannabrekku hafi verið stækkuð nokkuð í
gegnum árin og verið slegin árlega „frá upphafi“, en öll sú notkun hafi verið
áberandi og geti ekki hafa farið fram hjá Berfirðingum, sem aldrei hafi hreyft
andmælum eða gefið til kynna að túnin tilheyrðu ekki Hvannabrekku.
Í öðru lagi er deilt um kennileitið Svartagil. Óumdeilt
er að gríðarmikið skeifulaga jarðfall í fjallshlíðunum ofan við þrætusvæðið á
láglendinu ber þetta örnefni, en deilt er um það hvort landamerkjalýsing
byggingarbréfsins vísi einungis til hamrasveigsins þar sem hann er mest
áberandi, að innan og ofan (vestan og norðan), eða hvort kennileitið Svartagil
vísi til alls jarðfallsins og þá hvort Svartagilslækur, sem fellur fram af brún
utanvert (austanvert) í botni jarðfallsins, og rennur þaðan til sjávar, hafi
þýðingu fyrir merkin.
Reynt var að leita sátta hjá sýslumanni vegna merkjanna á
árunum 2013 til 2016, en þær umleitanir báru ekki árangur.
Í málinu liggur m.a. fyrir örnefnaskrá fyrir Berufjörð
sem Nanna Guðmundsdóttir frá Berufirði mun hafa skrásett árið 1971, en Nanna
var ein þeirra erfingja Guðmundar Guðmundssonar sem stóðu að byggingarbréfi og
afsali til foreldra gagnstefnanda.
Við aðalmeðferð málsins gáfu aðilaskýrslu Óskar
Gunnlaugsson, Baldur Gunnlaugsson, Björn Gunnlaugsson og Steinþór Björnsson. Þá
gáfu skýrslu sem vitni Bragi Gunnlaugsson, bróðir aðalstefnenda, og systkini
gagnstefnanda, þau Aðalsteinn Björnsson, Guðlaug Björnsdóttir og Ragnar Birkir
Björnsson. Enn fremur gáfu skýrslu sem vitni Erlingur Gunnarsson frá
Lindarbrekku og Reynir Reimarsson frá Kelduskógum. Vikið verður að framburði
aðila og vitna eftir þörfum í niðurstöðukafla.
II
Málsástæður aðalstefnenda.
Aðalstefnendur kveðast byggja dómkröfur sínar um legu
landamerkja á lýsingu landamerkja á milli Berufjarðar og Hvannabrekku sem komi
fram í byggingarbréfi, dags. 5. desember 1954. Kröfum sínum til stuðnings vísi
þeir til laga nr. 41/1919 um landamerki, einkum 1. og 4. gr. laganna.
Aðalstefnendur kveða landamerkjalýsingu byggingarbréfsins
vísa til merkja Hvannabrekku að innan með eftirgreindu orðalagi: „Lína frá
vörðu utanvert á Staðareyri í Svartagil.“ Álitaefnum um legu heildarlandamerkja
milli jarðanna megi skipta í þrennt:
a. Hvar landamerki liggi um utanverða Staðareyri, en
varða sem lýsingin vísar til hafi að áliti stefnenda aldrei verið hlaðin.
b. Með hvaða hætti landamerki liggi í Svartagil og þá
hvernig landamerkjalína liggi um Svartagil.
c. Með hvaða hætti landamerki jarðanna liggi ofan
Svartagils.
Af orðlagi landamerkjalýsingarinnar um ,,línu“ megi
álykta að frá stað utanvert á Staðareyri liggi landamerki í beinni línu, að minnsta
kosti að hluta til. Þá megi skilja landamerkjalýsinguna svo að ekki sé lýst
landamerkjum ofan Svartagils með nákvæmum hætti. Með vísan til landamerkjalaga
beri að líta svo á að landamerki skipti jörðum landa að fullu.
Aðalstefnendur kveðast þekkja legu landamerkja jarðanna af
því hvernig litið hafi verið á þau allt frá árinu 1954. Lýsing landamerkja í
aðalkröfu taki mið af því. Sjónarmið sem komið hafi fram á sáttafundum af hálfu
gagnstefnanda feli í sér að tiltekin orðalagsskýring styðji kröfur hans. Í
ljósi hinnar fáorðu landamerkjalýsingar setji aðalstefnendur einnig fram
varakröfur sem hvíli á orðalagstúlkun merkjalýsingarinnar, fremur en því
hvernig litið hafi verið á legu landamerkja í raun.
Aðalstefnendur kveðast byggja á því meginsjónarmiði að á
árinu 1954 hafi verið ákveðið að setja niður landamerki milli Hvannabrekku og
Berufjarðar þannig að Svartagilslækur réði merkjum milli jarðanna, en þar sem
hann hafi frá örófi alda flæmst um Staðareyri og breytt farvegum sínum, hafi
verið nauðsynlegt að afmarka ákveðinn landamerkjapunkt á Staðareyri. Vísun í
Svartagil hafi verið vísun í Svartagilslæk, sem renni í botni Svartagils og
ofan gilsins.
Landmerki
utanvert á Staðareyri
Byggt sé á því að örnefnið Staðareyri sé allt svæðið
neðan Hóla sem liggi utan Beruhólsbakka og að Svartagilslæk, nánar tiltekið út
að Teignum. Um þetta sé vísað til örnefnalýsingar Berufjarðar. Þar sé vísað til
þess að Hólarnir liggi upp af Staðareyri. Þá sé tekið fram að á eyrinni sé
Tjörn. Staðareyri hafi myndast vegna framburðar Svartagilslækjar og hafi um
1954 verið lítið gróin, en hafi gróið upp á síðastliðnum áratugum. Hluti
Staðareyrar sé eyraroddinn, en Staðareyrin sé mun stærra svæði og liggi suður í
Berufjörð. Örnefnið Staðareyri nái til eyrarinnar sem liggi frá Beruhólsbökkum,
út að Teignum og upp að Neðstahól. Teigurinn hafi verið gróin engjasvæði
sundurskorin af gömlum farvegum Svartagilslækjar.
Lega Staðareyrar í örnefnalýsingu komi vel heim og saman
við lýsingu Gunnars Guðmundssonar frá Lindarbrekku í Berufirði á Staðareyri,
sbr. einkum myndatexta sem komi fram í grein hans um grindhvaladráp í Berufirði,
sem birst hafi í 1. tbl. Glettings árið 2005.
Aðalstefnendur byggi á því að hnit samkvæmt aðalkröfu
liggi á þeim stað, sem þeir hafi þekkt til allt frá árinu 1954 að liggi á
landamerkjum. Lega hnitsins sé eðlileg miðað við það meginsjónarmið sem aðalstefnendur
telji að hafi ráðið ákvörðun um landamerki jarðanna. Hnitið liggi utanvert á
eyrinni, þ.e. út með Berufirði. Þær sönnunarkröfur verði að gera í
landamerkjamáli að gagnstefnandi sýni fram á að umrædd staðsetning sé ekki
rétt, enda beri aðilar málsins jafna ábyrgð á að farist hafi fyrir að halda við
merkjum, sbr. 3. gr. laga um landamerki.
Aðalstefnendur byggi á því að hnitið á Staðareyri geti
ekki legið innar á Staðareyri, svo ytri hluti hagagirðingar Berufjarðar, sem
til staðar hafi verið árið 1954, teljist ekki að miklu leyti innan
Hvannabrekku.
Þýðing merkjalýsingar um að landamerki Berufjarðar og
Hvannabrekku liggi frá utanverðri Staðareyri sé skýr miðað við orðalagsnotkun í
fyrirliggjandi gögnum, almenna orðalagstúlkun og málvenju í Beruneshreppi. Með
utanverðri eyrinni sé vísað til þess hluta eyrarinnar sem liggi út með
Berufirði. Þegar vísað sé til utanverðrar Staðareyrar sé ekki vísað til
eyraroddans sem liggi út í fjörðinn eða utanverðs hluta hans.
Í byggingarbréfinu frá 1954 komi fram að lýst sé
landamerkjum Hvannabrekku að ,,utan“. Með því sé greinilega vísað til þess
hluta landsins sem liggi út með Berufirði. Þegar í sama skjali sé vísað til
utanverðrar Staðareyri sé glögglega vísað til þess hluta Staðareyrar sem liggi
út með Berufirði.
Í örnefnalýsingu komi þessi merking fram ítrekað. Þannig
sé t.a.m. vísað til upphafsorða lýsingar á bls. 1, þar sem komi fram að
Berufjörður eigi land ,,út með firðinum“. Þá sé sérstaklega vísað til kafla
VIII [í örnefnalýsingunni], þar sem ítrekað sé vísað til hugtaksins utar, sem
svæða út með Berufirði. Um Staðareyri sé tekið fram að hún liggi suður í
fjörðinn, en ekki út í fjörðinn.
Hefði byggingarbréf vísað til eyrarodda Staðareyrar hefði
slíkt verið tekið fram og þá með öllu óþarft að tilgreina að merkin lægju
utarlega á oddanum. Þá hefði verið óþarft að tilgreina að þar yrði vörðustæði,
enda eyraroddinn skýrt kennileiti.
Þá benda aðalstefnendur á að sjónarmið stefnda um að
landamerki liggi á eyrarodda Staðareyrar leiði til óvenjulegrar
landamerkjalínu, þar sem merkin lægju á löngum kafla nærri fjöruborði
innanverðrar Staðareyri, sem skapa myndi óvissu um hvers kyns landnot. Engar
líkur séu á því að vilji þeirra, sem stóðu að gerð byggingarbréfsins, hafi
staðið til slíkra merkja.
Landamerki í
Svartagil
Aðalstefnendur byggi á því að í vísun landamerkjalýsingar
til Svartagils felist að Svartagilslækurinn, sem renni um gilið, skipti
merkjum. Landamerki liggi því frá utanverðri Staðareyri í farveg lækjarins þar
sem hann renni úr Svartagili. Þaðan ráði lækjarfarvegurinn upp úr gilinu.
Stefnendur byggi á því að hnit í lækjarfarvegi
(hnit B) liggi neðan Svartagils.
Staðsetning hnitsins taki jafnframt mið af þeim landnotum
sem eigendur Berufjarðar hafi haft í Hólunum, en þar hafi verið hagagirðing á
árinu 1954. Ekkert bendi til þess að við gerð byggingarbréfsins hafi átt að
setja niður landamerki þannig að hróflað væri við eignarrétti á því svæði sem
hagagirðingin nái til. Landamerkjakrafan
sé með þessum hætti í samræmi við þau not sem verið hafi á svæðinu og hafi
farið fram athugasemdalaust í tíð aðalstefnenda og foreldra þeirra, og í tíð
fyrri eigenda Hvannabrekku, allt þar til gagnstefnandi hafi hafið ræktun upp úr
árinu 2000.
Landnýting Berufjarðar innan girðingar í Hólunum hafi
staðið fullan hefðartíma, þ.e. 20 ár, sbr. 2. gr. laga nr. 46/1905 um hefð. Þá
séu huglæg skilyrði um hefðarhald til staðar, enda hafi eigendur Berufjarðar
talið svæðið vera eign jarðarinnar. Styðji þetta aðalkröfu almennt og
eignarhald Berufjarðar á landi innan girðingarinnar sérstaklega.
Þá sé landamerkjakrafan í góðu samræmi við það hvernig
aðilar hafi talið landamerki vera neðan Svartagils þegar þau voru færð inn á
kort við vinnu Nytjalands.
Aðalstefnendur byggi á því að í Svartagili liggi
landamerki eftir miðjum farvegi Svartagilslækjar, allt þangað sem lækurinn falli
í gilið, sbr. hnit C.
Stefnendur byggi á því að dómkrafa þessi hvíli á
skýringar- og fyllingaraðferðum á þeirri landamerkjalýsingu sem liggi fyrir,
m.a. með hliðsjón af 3. gr. vatnalaga nr. 15/1923, með síðari breytingum, um merkivötn.
Þar sé kveðið á um að ef á eða lækur skilur landareignir eigi hvor landareign
land í miðjan farveg.
Stefnendur byggi á því að ofan Svartagils fylgi
landamerki farvegi Svartagilslækjar, eins langt og upptök hans nái og þaðan í
Berufjarðarskarð. Til að tryggja skýrleika kröfunnar sé kröfulína miðuð við
hnitið D, enda kvíslist farvegur lækjarins þar ofan við og verði ógreinilegri í
efstu drögum hans.
Landamerkin liggi þá áfram í neðsta varp
Berufjarðarskarðs, þ.e. þar sem Berufjarðarskarð liggi lægst yfir sjávarmáli, á
fjallgarðinum milli Berufjarðar og Breiðdals. Í dómkröfu sé hnit fyrir þann
stað ekki tilgreint, en tilgreining dómkröfu sé nægjanleg með vísan til 1. gr.
landamerkjalaga nr. 41/1919, um að merki milli jarðanna séu glögg af völdum
náttúrunnar.
Varakröfur:
Í öllum varakröfum sínum kveðast aðalstefnendur vísa til málsástæðna
í aðalkröfu varðandi landamerki utanvert á Staðareyri.
Landamerki í
Svartagili og ofan Svartagils
1. varakrafa
Landamerkjalýsingu byggingarbréfsins megi með strangri
orðalagstúlkun skýra þannig að landamerki jarðanna ráðist af einni beinni línu,
sem liggi frá sjó frá utanverðri Staðareyri í Svartagil og allt til
fjallseggja, sem skipta milli lands Berufjarðar og jarða í Breiðdal.
Á grundvelli þessarar orðalagsskýringar sé byggt á því að
landamerkjalína liggi um Svartagil þar sem Svartagilslækurinn falli í gilið við
hnit C. Eðlilegt sé að líta svo á að upphaf gils sé miðað við þann stað þar sem
vatnsfall falli í gilið, sérstaklega í ljósi þess að Svartagilslækurinn beri
nafn gilsins. Línan skipti þá merkjum óbrotin allt til fjallseggja, þar sem
löndum skipti við Breiðdal.
2.
varakrafa:
Skýra megi landamerkjalýsingu byggingarbréfsins þannig að
landamerkjalína frá utanverðri Staðareyri liggi í miðjan lækjarfarveg Svartagils
þar sem lækurinn renni úr gilinu og staðhættir feli í sér að sá staður sé við
hnit E, sbr. dómkröfu. Neðsti hluti klettaveggja Svartagils að innanverðu liggi
fyrir innan þann stað.
Landamerki liggi frá framangreindu hniti upp með
Svartagilslæk, sbr. málsástæður við aðalkröfu, allt þangað sem Svartagilslækur
falli í Svartagil við hnit C, þaðan í
neðsta hluta Berufjarðarskarðs eins og lýst sé í aðalkröfu.
3. varakrafa:
Með orðalagstúlkun byggingarbréfsins og staðháttum sé
unnt að líta svo á að með vísun í Svartagil sé byggt á því að landamerki liggi
í línu upp í hæsta hluta Svartagils, þ.e. Svartagilsstafns, við hnit G, sbr.
dómkröfu. Af hálfu eigenda Hvannabrekku hafi hins vegar ekki verið véfengt að
Svartagilslækur ráði merkjum ofan Svartagils. Vísist um það m.a. til sjónarmiða
eigenda Hvannabrekku, þegar merki hafi verið dregin upp vegna Nytjalands á
árinu 2003. Dómkrafan hvíli því á að frá hniti G liggi merki um brún
Svartagils, út að þeim stað sem Svartagilslækur falli í gilið, en lækurinn ráði
merkjum ofan gils, eins og lýst sé í dómkröfunni.
4.
varakrafa:
Stefnendur hafi hagsmuni af því að landamerkjaágreiningi
aðila verði ráðið til lykta. Í því skyni sé sett fram dómkrafa sem vísi til
þeirra sjónarmiða sem komið hafi fram af hálfu stefndu um legu landamerkja
eftir klettabrún Svartagils að innan.
Á grundvelli þess geti landmerkin legið í hnit B, í
farvegi Svartagilslækjar rétt ofan vegar, sbr. hnit í aðalkröfu. Þaðan ráði
lækjarfarvegur Svartagilslækjar að hniti E, og þaðan í klettabrún Svartagils.
Slík niðurstaða rúmist innan kröfugerðar stefnanda.
Dómkrafan vísi sérstaklega til þess að frá utanverðri
Staðareyri liggi landamerki í hnit E og þaðan í klettabrún Svartagils við hnit
F, en þar sé klettabrún gilsins áberandi. Landamerkin liggi um klettabrúnina
allt að hniti C, þar sem Svartagilslækur falli í Svartagil. Þaðan með sama
hætti og lýst sé í aðalkröfu.
Dómkrafa þessi sé í samræmi við þá línu sem stefndi byggi
á að séu rétt landamerki þegar landamerki hafi verið skráð af hálfu Nytjalands
á árinu 2003.
Í greinargerð sinni í gagnsök mótmæla aðalstefnendur því
að Staðareyri hafi orðið til vegna hafstrauma, heldur hafi hún orðið til vegna
framburðar Svartagilslækjar. Um þetta sé m.a. vísað til Árbókar Ferðafélags
Íslands, árið 2002, bls. 146, grein eftir Hjörleif Guttormsson. Staðareyrin sé
nefnd eftir Berufirði sem hafi verið kirkjustaður. Samkvæmt upplýsingum aðalstefnenda
hafi eyraroddi á Staðareyri ekki verið til um 1906, þegar Guðmundur Guðmundsson
flutti í Berufjörð. Fremsti hluti eyrarinnar hafi verið kallaður Eyraroddi.
Staðareyrin sé mun stærra landsvæði, eins og sjáist t.d. af korti á nefndri
blaðsíðu árbókarinnar. Ekki gæti hafstrauma innst í Berufirði, heldur sjávarfalla,
þ.e. útfalls og innfalls með litlum straumi. Síðan sjái aldan um að móta
ströndina með tilfærslu á fínasta og léttasta efninu. Þannig hafi Eyraroddinn orðið
til að áliti aðalstefnenda.
Staðareyri sé gamalt kennileiti. Í
dagbókum séra Þorsteins Þórarinssonar, sem hafi verið prestur í Berufirði frá
1862-1890, sé fjallað um eyrina. Í færslu 3. september 1862 segi m.a.: ,,... komust
2 hvalir inn fyrir Staðareyri ...“. Í færslu 3. júní 1865, segi m.a.: ,,... dampskipið
sem lá hér við Staðareyrina ...“.
Æðarvarp, sem hafi verið á
Staðareyri, hafi ekki verið bundið við Eyraroddann, heldur sé á Staðareyrinni.
Að þessu leyti lýsi gagnstefnandi Staðareyri sem kennileiti með réttum hætti.
Í Hólunum séu tvær hagagirðingar.
Önnur sé Efrihólagirðing, sem liggi ofan þjóðvegar. Hún hafi verið færð nokkuð
utar um vorið 1954, en stofnað hafi verið til Hvannabrekku síðar sama ár.
Neðrihólagirðing, fyrir neðan þjóðveg, hafi verið færð á núverandi stað um
miðjan fimmta áratug 20. aldar, þ.e. löngu áður en stofnað hafi verið til
Hvannabrekku. Ekkert liggi fyrir um að við stofnun Hvannabrekku hafi staðið til
að gera land innan hagagirðinga Berufjarðar að hluta af landi Hvannabrekku.
Varðandi stærð Hvannabrekku sé ekki
tilefni til að draga þær ályktanir sem gert sé í gagnstefnu. Land Hvannabrekku hafi
verið gróið og vel ræktanlegt að hluta og hafi skipting jarðarhlutans tekið mið
af þeim landkostum. Ekki verði byggt á því nú að landskipti hafi verið
ósanngjörn.
Aðalstefnendur kannist ekki við og hafi ekki fengið
upplýsingar um að gagnstefnandi hafi selt malarefni úr þrætulandi. Slíkt sé
ósannað.
Vegna ræktunar á vegum gagnstefnanda á þrætusvæðinu sé
áréttað að þeirri ræktun hafi ítrekað verið mótmælt af einum aðalstefnenda, Óskari
Gunnlaugssyni, bónda í Berufirði. Byggt sé á því að ekki geti verið um nokkra
hefð að ræða og ósannað að nýting hafi verið fullnaðan hefðartíma. Þá séu ekki
fyrir hendi skilyrði hefðar í ljósi athugasemda um ræktunina.
Sjónarmiðum gagnstefnanda varðandi landamerki sé mótmælt,
en þau samræmist ekki staðháttum og heitum á kennileitum í löndum jarðanna.
Ætlað vörðustæði utanvert á Staðareyri vísi til Staðareyrar, en ekki
Eyraroddans, og þess að liggja út með Berufirði. Vísun í Svartagil geti með
engu móti vísað til fremsta hluta klettaveggjar öðrum megin gilsins, og þaðan í
beina línu til fjalls. Í því felist í raun ósamræmi við málatilbúnað
gagnstefnanda sjálfs, þ.e. að dómkrafan feli í sér kröfur um land sem liggi
innan við Svartagil, í þeirri merkingu sem hann sjálfur telji rétta.
Aðalstefnendur vísa loks til ljósmyndar á dskj. 36, sem
sýni vel klettabeltin við ytri hluta Svartagilsins. Þá sé vísað til korts á bls.
146 í nefndri árbók, sem lýsi staðsetningu Svartagils og hamraveggjum.
Að öðru leyti sé í gagnsök vísað til málsástæðna í
aðalsök.
III
Málsástæður gagnstefnanda
Í greinargerð í aðalsök er um
málsástæður vísað til gagnstefnu. Í gagnstefnu er málsatvikum og málsástæðum
lýst í einu lagi, en hér verður helstu málsástæðum gagnstefnanda lýst.
Gagnstefnandi kveðst byggja á því að
Staðareyri sé v-laga malartota sú sem gangi þvert út í fjörðinn. Hafi hann
staðsett kröfupunkt nr. 1 þar á miðri eyrinni. Mótmælt sé sem röngum þeim
skilningi aðalstefnenda að Staðareyri sé miklu stærra landsvæði ofan og austan
við hina eiginlegu eyri. Það eigi sér enga stoð í landamerkjalýsingu
byggingarbréfsins frá 1954 eða öðrum gögnum. Svæðið austan og ofan við hina
eiginlegu eyri hafi gagnstefnandi alist upp við að héti Svartagilsaur allt til
sjávar. Lýsingar í fyrirliggjandi örnefnalýsingu bendi einnig til þess að
skilningur gagnstefnanda á Staðareyri sé réttur, þ.e. lýsingarnar á eyrinni og
svæðinu í kring.
Eyrin hafi myndast af hafstraumum og
hafi af þeim sökum verið á sama stað lengi þótt ágangur sjávar valdi því að hún
kastist til um fáeina metra fram og til baka í mestu veðrum.
Gagnstefnandi vísar til blaðagreinar
í 1. tbl. Glettings, greinar um grindhvaladráp í Berufirði, sem aðalstefnendur
hafa lagt fram, og kveður að af meginmáli greinarinnar verði ekkert ráðið sem
styðji skilning þann sem aðalstefnendur vilji leggja í örnefnið Staðareyri. Í
texta undir ljósmynd af greinarhöfundi segi á einum stað að hún sé tekin
ofarlega á Staðareyri. Gagnstefnandi kveðst telja að mynd þessi sé tekin rétt
ofan við sjó vestan við eyrina og áskilji sér rétt til að benda á þennan stað
við vettvangsgöngu. Þessi myndatexti virðist saminn af vanþekkingu á
staðháttum, en þrátt fyrir það veiti hann enga vísbendingu um að Staðareyri sé
svæði austan við hina eiginlegu eyri. Jafnframt sé bent á að grein þessi hafi
verið rituð eftir að aðalstefnendur hófu landamerkjaþrætu þá sem hér sé til
meðferðar.
Nokkurt æðavarp hafi verið á eyrinni
og hafi Hvannabrekka sinnt því frá upphafi.
Rétt ofan við Staðareyri séu tún sem
Hvannabrekka hafi nýtt alveg frá upphafi. Þau tún hafi verið stækkuð nokkuð í gegnum
árin. Túnin hafi verið slegin árlega frá upphafi. Stundum hafi aurskriður farið
inn á þessi tún og hafi eigandi oft þurft að hreinsa aur af hluta þeirra í
gegnum árin. Öll þessi notkun hafi verið áberandi og geti ekki hafa farið fram
hjá Berfirðingum, sem aldrei hafi hreyft andmælum eða gefið á neinn hátt í skyn
að túnin tilheyrðu ekki Hvannabrekku. Slíkar athugasemdir hafi fyrst verið
settar fram talsvert löngu eftir að gagnstefnandi tók við búi af foreldrum
sínum árið 1999.
Gagnstefnandi kveðst ekki vita til
þess að varða sú sem nefnd sé í lýsingu landamerkja í byggingarbréfinu frá 1954
hafi nokkurn tímann verið reist.
Almenn orðnotkun orðsins „eyri“
samrýmist kröfu gagnstefnanda en ekki aðalstefnenda.
Allt framanritað renni stoðum undir
það að skilningur gagnstefnanda á staðsetningu Staðareyrar sé réttur.
Aðila greini einnig á um
staðsetningu Svartagils. Gagnstefnandi kveðst mótmæla skilningi aðalstefnenda,
sem samræmist ekki örnefnalýsingunnni t.d. að því leyti að samkvæmt þeim skilningi
falli Skjólgil og Skjólgilshólar undir Svartagil.
Landfræðilegar aðstæður séu þannig
að ekki sé um gil að ræða í eiginlegum skilningi. Þannig séu ekki tveir
klettaveggir andspænis hvor öðrum.
Heldur sé aðeins um að ræða einn brattan klettavegg sem liggi frá suðri
til norðurs, þar sem landið sé miklu hærra vestan við en austan við.
Svartagilslækur renni austan við þennan klettavegg. Engar sambærilegar aðstæður
séu austan við Svartagilslækinn.
Gagnstefnandi byggi á því að
örnefnið vísi til þessa klettaveggs og hafi staðsett kröfupunkt sinn nr. 2 á
miðjum klettaveggnum. Engin gögn bendi til þess að gilið sé stærra svæði en
þetta, heldur þvert á móti eigi kennileiti austan við klettavegginn sér sérstök
nöfn, önnur nöfn.
Á brún Svartagils séu girðingar og
höft til að halda kindum, þannig að fé Berufjarðar sé vestan við og fé
Hvannabrekku austan við, og hafi svo verið frá upphafi.
Sérstaklega sé mótmælt málatilbúnaði
aðalstefnenda sem gangi út á að landamerkin séu um Svartagilslæk. Það eigi sér enga
stoð í gögnum og væru býsna óvenjuleg og óhentug landamæri sem engar líkur séu
á að hafi verið ætlun aðila sem stóðu að gerð byggingarbréfsins 1954.
Gagnstefnandi byggi á því að
landamerki eigi að vera sem fæstar og beinastar línur, það viðhorf hafi gilt
lengi og sé lögbundið. Lýsing byggingarbréfsins bendi eindregið til þess að
landamerkin hafi átt að vera ein bein lína, eins og gagnstefnandi byggi á í
kröfugerð sinni. Mótmælt sé kröfum aðalstefnenda að þessu leyti.
Guðmundur Guðmundsson hafi verið bóndi í Berufirði og eigandi
jarðarinnar uns hann féll frá á árinu 1940. Vísar gagnstefnandi þar um til ritsins
Sveitir og jarðir í Múlaþingi. Við frágang á dánarbúi hans hafi sex börn hans orðið
eigendur jarðarinnar Berufjarðar, svo sem ráða megi af byggingarbréfinu frá
1954, þau Finnur, Hjálmar, Gunnlaugur, Marta, Nanna og Ragnar.
Af afsali fyrir Hvannabrekku, dags.
2. desember 1970, til foreldra gagnstefnanda, Gyðu Guðmundsdóttur og Björns
Aðalsteinssonar, megi ráða að þau hafi leyst til sín eignarhluta Mörtu og
Ragnars í jörðinni Berufirði og í raun hafi Hvannabrekku því verið skipt út úr
Berufirði sem þeim eignarhlutum.
Samkvæmt því ætti Hvannabrekka að
vera 2/6 hlutar Berufjarðarjarðarinnar eins og hún var áður en Hvannabrekku var
skipt út úr jörðinni. Hér þurfi að gæta að því að horfa ekki til þess hluta
jarðarinnar Hvannabrekku sem komið hafi úr landi jarðarinnar Kelduskóga og
kallað sé Sléttufjall í nefndu afsali. Af loftmyndum af svæðinu, svo og korti
úr gagnagrunni Nytjalands, megi glöggt sjá að Hvannabrekka sé mun minni en ætti
að vera samkvæmt þessu. Gagnstefnandi telji að þessi staðreynd eigi að leiða
til þess að séu fleiri en einn skýringarkostur á landamerkjalýsingu jarðanna
séu allar líkur fyrir því að sá kostur sé réttastur sem færi Hvannabrekku mest
land.
Á árinu 1970 hafi verið frekari
viðskipti með hluti úr jörðinni Berufirði, sem falist hafi í því að ráðstafað
var eignarhlutum sem áður tilheyrðu Finni og Hjálmari Guðmundssonum.
Gagnstefnandi leggi fram þessu til staðfestu afsal, útgefið 28. október 1970
fyrir hönd Hjálmars, afsal útgefið 28. október 1970 fyrir hlut Finns og afsal
útgefið 2. desember 1970, þar sem nefndir hlutir séu seldir áfram til Gunnlaugs
Guðmundssonar. Í síðastnefnda skjalinu sé berum orðum tekið fram að eignarhlutur
Finns hafi verið 1/6. Gagnstefnandi leggi og fram vottorð hreppstjóra, dags. 5.
desember 1954, þar sem staðfest sé að jörðin Berufjörður sé í sameign
fyrrnefndra sex barna Guðmundar Guðmundssonar og eigi hvert um sig 1/6
hluta.
Gagnstefnandi kveðst mótmæla því að
skilyrði hefðar séu til staðar þannig að aðalstefnendur teljist hafa eignast
rétt til einhvers hluta þrætuspildunnar fyrir hefð.
Gagnstefnandi kveðst til vara byggja
á þeirri málsástæðu að notkun hans á þrætuspildunni, sem fyrr hafi verið rakin
hér, óslitið frá 1954, nái fullum hefðartíma og að öll skilyrði laga nr. 46/1905
um hefð séu fyrir hendi til að telja gagnstefnanda hafa unnið eignarhald að
spildunni fyrir hefð.
IV
Niðurstaða
Hér verður leyst samhliða úr dómkröfum í aðalsök og í gagnsök.
Í máli þessu háttar svo til að einu lýsinguna sem til er
á hinum umdeildu landamerkjum er að finna í byggingarbréfi sem gefið var út við
stofnun nýbýlisins Hvannabrekku árið 1954. Eins og rakið er í kafla I hér að
framan er mörkum Hvannabrekku „að innan“ þar lýst með þessum orðum: „[L]ína frá
vörðu utanvert á Staðareyri í Svartagil.“ Óumdeilt er að varða samkvæmt
framangreindri lýsingu virðist aldrei hafa verið hlaðin. Deilt er um bæði
kennileitin, Staðareyri og Svartagil.
Framburður aðila og vitna fyrir dómi um legu landamerkja
og hin umdeildu kennileiti skiptist að mestu í tvö horn, en flest vitna sem
gáfu skýrslu fyrir dómi eru systkini aðila og hefur framburður þeirra takmarkað
sönnunargildi eftir því. Vitnin Erlingur Gunnarsson og Reynir Reimarsson eru
aldir upp á næstu bæjum og þekkja til málsaðila, en Erlingur er auk þess
skyldur aðilum beggja vegna. Erlingur bar um að Staðareyri sé samkvæmt sinni
bestu vitneskju, nánast allt svæðið út að Svartagilslæknum og að eyraroddinn sé
hluti af því örnefni. Hann kvað merkin hafa verið talin liggja í sjó eitthvað
utan við eyraroddann, en að girðing, sem lögð hafi verið í sjó á öðrum stað,
hafi verið lögð þar af hagkvæmnisástæðum. Þá bar hann um að merkin hafi legið
frá sjó upp í Svartagil, fram hjá girðingum sem þegar voru á svæðinu, og tekið
mið af innri brún Svartagils. Reynir bar aftur á móti um að hafa ávallt heyrt
að Svartagilslækurinn skipti merkjum milli Hvannabrekku og Berufjarðar. Hann
lýsti Svartagili sem mjög stóru jarðfalli á milli jarðanna. Þá lýsti hann
Staðareyri svo að hún væri „dálítið stór og oddmjó.“ Hólarnir fyrir innan
lækinn hafi verið taldir Berufjarðareign. Ekki er ástæða til að rekja hér
frekar framburð vitna. Ljóst er að niðurstaða í málinu verður einkum að byggja
á skiflegum gögnum, þótt jafnframt sé litið til munnlegs framburðar.
Við aðalmeðferð kom fram að einhugur sé með aðilum og
vitnum um að það sé málvenja fyrir því á svæðinu að með út eða utar sé átt við
stefnu út fjörðinn, en með inn eða innar sá átt við stefnu inn fjörðinn, þ.e. í
átt að botni hans.
Staðareyri
Samkvæmt lýsingu byggingarbréfsins eru landamerkin dregin
í stefnu frá Staðareyri í Svartagil og verður því fyrst vikið að fyrrnefndu
kennileiti. Aðila greinir á um það hvort Staðareyri sé mjór malartangi sem liggur
úr þrætusvæðinu suður í fjörðinn eða stærra svæði, sem tanginn er hluti af, þar
sem túnrækt gagnstefnanda er að finna.
Í örnefnalýsingu Nönnu Guðmundsdóttur frá Berufirði, sem
er ein þeirra sex erfingja sem stóðu að byggingarbréfinu 5. desember 1954, er í
kafla VIII, um svæðið fyrir neðan veg, á milli Krosslækjar og Svartagilslækjar,
að finna svohljóðandi umfjöllun þar sem örnefninu Staðareyri er lýst [skáletrun
dómara]: „Ytri-Hjallsklettur er rétt utan við Hjallsklettinn. Lækurinn sem
næstur er heitir Hjáleigulækur. Út með sjónum fyrir utan lækinn eru
Beruhólsbakkar. Utan við þá gengur löng
sandeyri suður í fjörðinn og heitir Staðareyri. Á henni er Tjörn. Afrennsli
hefur hún í sjó. Þar heitir Ós. Vík heitir milli Staðareyrar og Hjallskletts. Upp af Staðareyri eru Hólar og ná langt upp
fyrir veg. Þetta eru melhólar að nokkru grónir. Sá neðsti er nú kallaður
Neðsti-hóll. [...]“
Þá segir í sömu örnefnalýsingu um Svartagilsaur, en í
gagnstefnu er á því byggt að svæðið sem aðalstefnendur vilja nefna Staðareyri
falli undir það örnefni: „Svartagilslækur rennur fyrir utan Hólana á Svartagilsaur.“
Þegar framangreindar lýsingar úr örnefnalýsingunni eru
lesnar saman má ráða að Staðareyri afmarkist af Beruhólsbökkum í vestri (að
innan), Hólum í norðri og Svartagilsaur í austri (að utan). Þá verður vart
önnur ályktun dregin af síðarnefndri tilvitnun en að Svartagilsaur liggi utan
við Hólana eða a.m.k. er hæpið að þessi lýsing styðji það að allt það svæði þar
sem túnrækt gagnstefnanda er að finna falli undir örnefnið Svartagilsaur. Við
skýrslugjöf gagnstefnanda fyrir dómi nefndi hann þó einnig að hann þekkti þetta
svæði sem Eyri. Hvergi er þó í nefndri örnefnalýsingu getið kennileitis með því
heiti.
Þá varð ljóst við vettvangsgöngu, og jafnframt sér þess
stað á loftmyndum og uppdráttum sem liggja fyrir í málinu, að Tjörn liggur ekki
á eyraroddanum þótt hún liggi ekki fjarri honum.
Með sama hætti er ljóst að lýsingin „... þá gengur löng
sandeyri suður í fjörðinn og heitir Staðareyri“ getur allt eins komið heim og saman
við staðhæfingu aðalstefnenda um að Staðareyri taki til stærra svæðis en
eyraroddans, enda er lengd svæðisins sem aðalstefnendur byggja á að heiti
Staðareyri töluverð á milli vesturs og austurs (inn og út með firðinum) og má
segja að allt það svæði gangi suður í fjörðinn. Raunar þykir orðið „löng“ ekki
falla allskostar að malartanganum sem gagnstefnandi byggir á að sé Staðareyri
og er stærð tangans að flatarmáli raunar svo lítilfjörleg að taka verður undir
það með aðalstefnendum að orðið „utanvert“ í lýsingu byggingarbréfsins hefði
verið óþarft ef með kennileitinu Staðareyri í byggingarbréfinu hefði einungis
verið átt við tangann en ekki stærra svæði. Þá verður vart séð að þörf hefði
verið á að reisa þar vörðu, enda tanginn sjálfur skýrt kennileiti frá náttúrunnar
hendi. Varða sem þar hefði verið reist hefði auk þess augljóslega verið í hættu
vegna ágangs sjávar og má í því sambandi benda á að gagnstefnandi sjálfur lýsir
því svo í gagnstefnu að eyrin kastist til um nokkra metra vegna ágangs sjávar í
mestu veðrum.
Til viðbótar skal tekið fram að ekki verður séð að lega
girðinga á svæðinu neðan þjóðvegar styðji kröfur og staðhæfingar gagnstefnanda,
hvernig svo sem aðkomu Berfirðinga að girðingarvinnu var háttað, en ósannað er
annað en að þær girðingar hafi einungis verið reistar til að halda fé, en ekki
sem landamerkjagirðingar. Hið sama á við um girðingar ofan þjóðvegar, en um þær
er þó það að segja að gagnstefnandi hefur ekki fært fram nein haldbær mótmæli
við því að girðing ofan vegar hafi legið á þeim stað sem hún liggur í dag áður
en byggingarbréfið frá 1954 var undirritað. Þá virðist óumdeilt að girðingar
ofan þjóðvegar hafi aðeins verið nýttar frá Berufirði. Rennir það stoðum undir
það að ólíklegt megi teljast að mörk nýbýlisins Hvannabrekku hafi verið ákveðin
þannig að þau skæru af girðingarhólf frá Berufirði.
Gagnstefnandi byggir á því að við úrlausn um rétt
landamerki beri að velja þann skýringarkost sem færi Hvannabrekku mest land, í
ljósi þess að útskipt land nýbýlisins hafi svarað til 2/6 hluta lands
Berufjarðar. Þótt ályktun um þetta hlutfall fái stoð í gögnum málsins er sú
málsástæða haldlítil enda fara landskipti ekki eftir flatarmáli heldur
landkostum og ljóst þykir að stór hluti Berufjarðarjarða sé óræktað land.
Af þessum sökum, og jafnframt með vísan til röksemda sem
hér fara á eftir og varða kennileitið Svartagil, verður að telja gögn málsins
hníga eindregið að því að afmörkun gagnstefnanda á upphafspunkti landamerkja
jarðanna við punkt hans nr. 1 (K1) á kröfulínukorti fái ekki staðist, enda sé
Staðareyri mun stærra svæði en eyraroddinn. Gagnstefnandi gerir engar
varakröfur í þessum efnum. Upphafspunktur aðalstefnenda við hnit nr. A sýnist
koma ágætlega heim og saman við þá lýsingu byggingarbréfsins að upphaf línunnar
sé „utanvert á Staðareyri.“ Verður því slegið föstu að upphaf
landamerkjalínunnar sé rétt staðsett við hnit aðalstefnenda nr. A. Enginn
ágreiningur er um hnitsetningar í málinu.
Þegar af þeirri
ástæðu að því hefur verið hafnað að upphaf landamerkja Hvannabrekku og
Berufjarðarjarða miðist við punkt gagnstefnanda nr. 1, þá leiðir af því að
stefna línunnar og lega hennar, einkum ofan Svartagils, nýtur ekki fullnægjandi
stuðnings í gögnum málsins. Er því ekki unnt að taka dómkröfu gagnstefnanda til
greina eins og hún er fram sett og verða aðalstefnendur sýknaðir af þeirri
kröfu. Málsástæður gagnstefnanda koma þó áfram til skoðunar við umfjöllun sem
hér fer á eftir um dómkröfur í aðalsök varðandi þann hluta merkja sem liggur í
Svartagil, en fjórða varakrafa aðalstefnenda tekur t.d. mið af því að innri
brún hamrabeltisins hafi þýðingu fyrir merkin, líkt og gagnstefnandi heldur
fram.
Svartagil
Óumdeilt er og gögnum stutt að örnefnið Svartagil tekur
til gríðarstórrar hvilftar sem sennilega hefur orðið til vegna berghlaups.
Hvilftin er skeifulaga, séð neðan frá punkti A á Staðareyri, en hamrabeltin að
innan (vestan) og í botni eða stafni gilsins sýnast hærri og meira áberandi en
þegar utar (austar) dregur, þótt hamra sé einnig þar að finna.
Aðalstefnendur miða aðallega við það í dómkröfum sínum að
Svartagilslækur, sem fellur í fossi fram af hömrum utarlega í hvilftinni
(austan til í henni), og sveigir lítillega til vesturs á leið sinni til sjávar,
skipti merkjum. Gagnstefnandi vill aftur á móti miða við hamrabrúnina að innan
(vestan) í hvilftinni þar sem hún er mest áberandi. Í ljósi orða
landamerkjalýsingar byggingarbréfsins frá 1954 um „línu ... í Svartagil“ verður
að taka undir það með málsaðilum að um beina línu hljóti að vera að ræða á
merkjum, a.m.k. frá Staðareyri og að þeim stað þar sem Svartagil verður talið
byrja að neðan, enda er það hugtaksskilyrði línu að hún sé bein. Í lýsingu
byggingarbréfsins er ekki að finna nánari viðmið um það hvar landamerkin liggi í
Svartagili eða ofan þess.
Í örnefnalýsingu Nönnu Guðmundsdóttur segir svo um
Svartagil í kafla XI: „Svartagil er upp af Svartagilsaur. Að því eru háir
hamrar að innan og ofan. Efst í því er kallað Svartagilsstafn. Fyrir utan
Svartagil og Svartagilsaur eru Skjólgilshólar.“
Verður nú fjallað um kröfulínur aðalstefnenda almennt og
svo í þeirri röð sem þær eru settar fram. Fyrst skal þó tekið fram að af
kröfulínum aðalstefnenda sýnist 1.
varakrafa þeirra ósennilegust, enda verður ekki annað séð en að hún
liggi um Skjólgilshóla sem samkvæmt örnefnalýsingunni eru utan Svartagils.
Aðalkrafa aðalstefnenda og 2. varakrafa þeirra fela báðar
í sér að bein lína er dregin frá sjó, úr hnitapunkti A utanvert á Staðareyri.
Samkvæmt aðalkröfu er línan dregin þaðan í hnitapunkt B, í farvegi
Svartagilslækjar, en samkvæmt 2. varakröfu er línan dregin í punkt nr. E, sem
er ofar í lækjarfarveginum, nokkurn veginn til móts við þann stað þar sem innri
brún hamrabeltisins byrjar að rísa. Úr punktum B og E eru mörkin svo látin
fylgja miðjum farvegi Svartagilslækjar upp í hnit C, þar sem lækurinn fellur í
Svartagil og þaðan upp að hniti D, ofan Svartagils, þar sem lækjarfarvegurinn
verður ógreinilegur og „þaðan í lægsta hluta Berufjarðarskarðs.“ Varakröfur nr.
3 og 4 eru eins og aðalkrafan og 2. varakrafan hvað snertir legu línanna frá
hniti D. Dómkröfurnar, eins og þær eru orðaðar, tilgreina ekki hvar
Berufjarðarskarð er lægst, hvorki með hnitsetningum né öðrum hætti. Þá
tilgreina þær ekki heldur hvort merkin liggi sem bein lína úr hniti D í
Berufjarðarskarð, eða með öðrum hætti, en af loftmyndum, þ. á m. sameiginlegu
kröfulínukorti aðila, má þó sjá að dregin er bein lína úr punkti D.
Gagnstefnandi hefur ekki hreyft neinum athugasemdum við skýrleika kröfugerðar
aðalstefnenda að þessu leyti og verður ekki séð að umdeilt sé hvar
Berufjarðarskarð sé lægst. Verða dómkröfurnar því taldar nægilega skýrar.
Aðalkrafa og 2. varakrafa aðalstefnenda taka mið af því
að Svartagilslækur sé skýrt kennileiti frá náttúrunnar hendi og að eðlilegt sé
því að skýra landamerkjalýsinguna svo að merkin miðist við lækinn. Ekkert í
landamerkjalýsingunni gefur þó til kynna að lækurinn eigi að ráða merkjum. Þá
má ljóst vera að hið gríðarmikla Svartagil hefur ekki myndast vegna rennslis
lækjar, en af því leiðir að ekki liggur jafn beint við að skýra lýsinguna svo
að merkin liggi eftir læknum og ef þannig háttaði til. Þá bendir fáorð lýsingin
fremur til þess að merkin liggi öll í beinni línu, frá sjó og upp í vatnaskil,
fremur en hitt.
Með sömu rökum og að framan greinir má spyrja að því
hvers vegna innri brún hamrasveigsins var ekki nefnd sérstaklega í
landamerkjalýsingunni, ef ætlunin var að merkin fylgdu þeirri brún. Brúnin er
skýrt kennileiti frá náttúrunnar hendi, en raunar á það við um hamrasveiginn
allan, ekki einvörðungu innri brún hans, þótt hún og stafninn séu mest áberandi
hlutar hamrasveigsins.
Eins og fyrr sagði eru ekki fyrir hendi traust
samtímagögn sem varpað geta ljósi á hvað þeir sem stóðu að byggingarbréfinu
höfðu í huga við samningu þeirrar einföldu landamerkjalýsingar sem þar er að
finna. Þá liggur heldur ekki fyrir áreiðanlegur vitnisburður sem varpað gæti
ljósi á það. Ekki verður lýsingu á nýbýlinu Hvannabrekku í ritinu Sveitir og
jarðir í Múlaþingi heldur léð mikið vægi, en þar segir að býlið hafi fengið
land frá Svarthamarslæk á Kelduskógarmörkum og „inn fyrir Svartagil, sem er
hamrasveigur hátt í fjallinu rétt utan við gamla veginn yfir Berufjarðarskarð.“
Er sú lýsing nokkuð á skjön við landamerkjalýsingu byggingarbréfsins. Breytir
engu þótt vera kunni að lýsingin í Sveitum og jörðum sé höfð eftir eða rituð af
Nönnu Guðmundsdóttur, einni þeirra erfingja sem stóðu að byggingarbréfinu, líkt
og haldið var fram í málflutningi.
Eins og gögnum
málsins og landamerkjalýsingunni er háttað er óhjákvæmilegt að líta til
landfræðilegra aðstæðna og þess hvað sennilegast þykir að afsalsgjafar og þeir
sem stóðu að byggingarbréfinu hafi haft í huga er lýsingin var samin og landi
Hvannabrekku var skipt út úr Berufirði. Þykir þar tvennt koma til greina.
Annars vegar að taka mið af skýrum kennileitum í landslaginu og því hvernig
landnotum hefur verið háttað, en í framburði aðila fyrir dómi kom t.d. fram að
Svartagilið hafi iðulega verið smalað frá Hvannabrekku, enda auðveldara aðgengi
að því þaðan en frá Berufirði, en svæðið ofan Svartagils hafi Berufjarðarbændur
smalað að Svartalæk. Fellur 4. varakrafa aðalstefnenda ágætlega að þessu. Hins
vegar kemur til greina að leggja áherslu á einfaldleika lýsingar
byggingarbréfsins og að skýra það samkvæmt orðanna hljóðan, með því að draga
beina línu alla leið frá sjó (punkti A) og upp í gegnum mitt Svartagil, allt
upp í vatnaskil. Fellur 3. varakrafa aðalstefnenda best að þeirri kenningu, þar
sem dregin er bein lína frá punkti A upp í punkt G, efst í Svartagili, en þaðan
miðar kröfugerðin reyndar við að merkin fylgi hamrabrúninni að fossinum (C) og
fylgi síðan farvegi Svartagilslækjar að punkti D og þaðan í lægsta hluta
Berufjarðarskarðs.
Við vettvangsgöngu kom berlega í ljós að þegar staðið er
niðri við punkt A og horft til fjalls, þá sést beint inn í mitt gilið og þar
blasir Svartagilsstafninn við. Miðað við þau takmörkuðu landnot sem hægt er að
hafa á þessu svæði, sem og fjölskyldutengsl milli stofnenda nýbýlisins og
þeirra sem byggðu þeim jarðarpartinn, virðist ekki ósennilegt að þessir aðilar
hafi séð merkin fyrir sér sem beina línu, frá utanverðri Staðareyri, í gegnum
miðjan stafn Svartagils þar sem hamrabrúnin er einna hæst og allt upp í
vatnaskil. Samræmist sú skýring best orðalagi landamerkjalýsingarinnar og einnig
best þeirri kenningu, sem fest var í sessi við setningu landskiptalaga nr. 46/1919,
að draga beri sem fæstar og beinastar línur þegar skipta skal landi.
Aðilar beggja vegna byggja kröfur sínar að nokkru leyti á
hefð, en ósannað er að skilyrði hefðar séu uppfyllt þannig að þýðingu hafi við
úrlausn í máli þessu.
Samkvæmt öllu framanrituðu verður fallist á þriðju
dómkröfu aðalstefnenda, þó þannig að frá hniti G, efst í Svartagili, verða
merkin dregin sem áframhaldandi bein lína með sömu stefnu, allt að vatnaskilum.
Samræmist sú niðurstaða best landamerkjalýsingunni eins og hún verður skýrð
samkvæmt orðanna hljóðan og rúmast sú niðurstaða innan marka kröfugerðar aðila.
Eins og fyrr sagði eru aðalstefnendur sýknir af dómkröfu í gagnsök.
Með vísan til 3. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um
meðferð einkamála þykir rétt að málskostnaður milli aðila falli niður.
Dómur
þessi er kveðinn upp af Hildi Briem héraðsdómara, að gættu ákvæði 1. mgr. 115.
gr. laga nr. 91/1991. Voru lögmenn aðila og dómari sammála um að ekki væri þörf
á endurflutningi málsins þrátt fyrir þann drátt sem varð á dómsuppsögu fram
yfir lögbundinn frest, sem helgaðist af embættisönnum dómarans, tilfærslu hans
milli héraðsdómstóla og hátíðisdögum.
Dómsorð:
Viðurkennt er að landamerki óskipts
lands Berufjarðar, landnr. 159098, og Berufjarðar 2, landnr. 159097, gagnvart
landi jarðarinnar Hvannabrekku, landnr. 159109, liggi um línu frá sjó um hnit
A, 715032,815 – 484175,664, utanvert á Staðareyri, og um hnit G, 715588,958 –
487113,765, efst í Svartagili, þar til línan nær að fjallseggjum milli
Berufjarðar og Breiðdals.
Málskostnaður milli aðila fellur
niður.
Hildur
Briem