DÓMUR

Héraðsdóms Reykjavíkur 4. júlí 2018 í máli nr. E-2174/2017:

K

(Júlí Ósk Antonsdóttir lögmaður)

gegn

Tryggingastofnun ríkisins

(Erla Svanhvít Árnadóttir lögmaður)

1.     Mál þetta var höfðað 23. júní 2017 og dómtekið 18. apríl 2018. Ekki tókst að leggja dóm á málið innan lögbundins frests og var málið endurflutt og dómtekið að nýju 29. júní síðastliðinn. Stefnandi er K. Stefndi er Tryggingastofnun ríkisins, Laugavegi 114 í Reykjavík. Dómari tók við málinu 10. janúar 2018 en hafði ekki fram að því haft nein afskipti af rekstri þess.

2.     Dómkrafa stefnanda er tvíþætt; 1) Að synjun stefnda 28. júní 2010 á umsókn hans um tekjutengdar greiðslur til foreldra á vinnumarkaði verði ógilt. 2) Að synjun stefnda 7. mars 2011 á umsókn hans um tekjutengdar greiðslur til foreldra á vinnumarkaði verði ógilt. Þá krefst stefnandi þess að stefndi greiði stefnanda 2.488.935 krónur í málskostnað eins og mál þetta væri ekki gjafsóknarmál. Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar að skaðlausu. Stefndi krafðist í öndverðu frávísunar allra krafna stefnanda en þeirri kröfu var hafnað með úrskurði 9. mars 2018.

3.     Í málinu er deilt um hvort stefnandi, sem faðir alvarlega fatlaðs barns, eigi rétt á tekjutengdum greiðslum fyrir foreldra á vinnumarkaði samkvæmt 8. gr. laga nr. 22/2006 um greiðslur til foreldra langveikra eða alvarlega fatlaðra barna. Þá er deilt um hvort það skilyrði laganna að nefnt ákvæði eigi aðeins við um tilvik barna sem greinast með alvarlega og langvinna sjúkdóma eða alvarlega fötlun eftir 1. október 2007 standist að lögum. Stefndi hefur í tvígang synjað umsóknum stefnanda um slíkar greiðslur á þeim grundvelli að fötlun sonar stefnanda var greind fyrir 1. október 2007. Stefnandi skaut síðari ákvörðun stefnda til úrskurðarnefndar fæðingar- og foreldraorlofsmála, sem staðfesti ákvörðun stefnda. Stefnandi höfðaði dómsmál á árinu 2014 og krafðist tiltekinna greiðslna á grundvelli 8. gr. laga nr. 22/2006. Fjárkröfur hans voru reistar á því að hann ætti samkvæmt lögum rétt til tekjutengdra greiðslna úr hendi stefnda í fimm mánuði á árinu 2011. Með dómi Hæstaréttar í máli nr. 595/2015, uppkveðnum 2. júní 2016, var máli stefnanda vísað frá héraðsdómi. Niðurstaðan var byggð á því að í 8. gr. laga nr. 22/2006 væri ekki kveðið á um skýlausan rétt foreldris til tekjutengdra greiðslna vegna alvarlegs og langvinns sjúkdóms eða alvarlegrar fötlunar barns, heldur að foreldri gæti að ákveðnum skilyrðum uppfylltum átt rétt á slíkum greiðslum í allt að sex mánuði samkvæmt mati stefnda. Taldi Hæstiréttur að með því að stefnandi hefði ekki í málinu gert kröfu um ógildingu stjórnvaldsúrlausna stefnda og ekki nyti við í málinu neinna gagna um það hvernig þessum matskenndu lagaákvæðum hefði verið beitt í framkvæmd brysti dómstóla vald til þess að taka kröfur stefnanda til greina. Í máli því sem hér er til úrlausnar kemur því deila þessi fyrir dóm öðru sinni og freistar stefnandi þess nú að fá nefndar stjórnvaldsúrlausnir stefnda ógiltar.

4.     Stefnandi byggir á því að hinar umdeildu ákvarðanir stefnda brjóti í bága við jafnræðisreglu 65. gr. stjórnarskrár. Þannig sé stefnanda mismunað á grundvelli greiningardags sonar hans. Með þessu sé algjörlega litið fram hjá aðstæðum þeirra einstaklinga sem í hlut eiga eða þörf þeirra fyrir umönnun. Stefnandi telur að af jafnræðisreglu stjórnarskrár leiði að börn sem glíma við sambærilegan sjúkdóm eða fötlun á sama tíma eigi rétt á að njóta sambærilegs stuðnings eða réttar til að fá notið umönnunar foreldra eða forráðamanna. Tengsl þessarar umönnunarþarfar og þess hvenær nákvæmlega sjúkdómur barns greindist séu að mati stefnanda ekki málefnalegur grunnur til að skera úr um hverjir njóti réttar og hverjir ekki. Þá telur stefnandi að ákvarðanir stefnda fari í bága við ákvæði 1. mgr. 76. gr. stjórnarskrár um að öllum, sem þess þurfa, skuli tryggður í lögum réttur til aðstoðar vegna sjúkleika, örorku, elli, atvinnuleysis, örbirgðar og sambærilegra atvika. Þá telur stefnandi að ákvarðanir stefnda fari alveg sérstaklega í bága við ákvæði 3. mgr. 76. gr. stjórnarskrár þar sem kveðið er á um að börnum skuli tryggð í lögum sú vernd og umönnun sem velferð þeirra krefst. Með setningu laga nr. 22/2006 hafi löggjafinn viðurkennt að við þær aðstæður að foreldrar þurfi að leggja niður störf til að annast um barn sitt þá skuli framfærsla þeirra tryggð með tekjutengdum greiðslum til foreldrisins. Með þessu hafi löggjafinn kveðið á um tryggingu verndar og umönnunar barna í samræmi við það sem velferð þeirra krefst. Með því að miða rétt þennan við greiningardag barns sé á hinn bóginn komið í veg fyrir að öll börn sem eins er ástatt fyrir njóti þessarar verndar og þar með brotin jafnræðisregla. Stefnandi vísar til samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, alþjóðasamnings um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi og félagsmálasáttmála Evrópu til stuðnings kröfum sínum. Stefnandi vísar til þess að hvað sem líði því hvort fjárkröfur hans á hendur stefnda séu fyrndar eða ófyrndar hafi hann lögvarða hagsmuni af úrlausn ógildingarkrafna sinna. Þannig geti réttur til greiðslna á grundvelli 8. gr. laga nr. 22/2006 vaknað hvenær sem er vegna sjúkdóms barns og því sé vel hugsanlegt að slík atvik geti komið upp síðar vegna sonar stefnanda. Þá vísar stefnandi til þess að tilgangur og réttaráhrif kröfugerðar hans séu skýr og valdi stefnda engum vandkvæðum við að taka til varna í máli þessu. Þá skeri dómur um fyrri kröfu hans að fullu úr málinu efnislega og því hafi enga þýðingu að vísa frá síðari kröfunni.

5. Stefndi vísar til þess að ákvarðanir hans séu í fullu samræmi við 20. gr. laga nr. 158/2007 um breytingu á lögum nr. 22/2006. Ákvæði breytingarlaganna sé afdráttarlaust um að byggja beri aðgreiningu þeirra sem réttar njóta samkvæmt ákvæðinu og hinna sem ekki njóta réttarins á því hvort sjúkdómur eða fötlun barna þeirra hefur greinst fyrir eða eftir 1. október 2007. Stefndi telur sér óheimilt að veita undanþágu frá þessu. Með því að mat stefnda á greiðslum til stefnanda sé fyllilega lögmætt séu ekki forsendur fyrir því að dómstóll endurskoði þetta mat stefnanda. Þá byggir stefndi á því að með því að samþykkja umsókn stefnanda um grunngreiðslur samkvæmt 19. gr. laga nr. 22/2006 hafi stefndi tryggt rétt stefnanda nægjanlega samkvæmt 65. gr. og 75. gr. stjórnarskrárinnar. Stefndi hafnar því að ákvarðanir hans hafi verið andstæðar 65. gr. stjórnarskrárinnar eða ákvæðum barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna. Samkvæmt 65. gr. stjórnarskrárinnar sé fyllilega heimilt að mismuna fólki að því gættu að slík mismunun sé byggð á lögmætum og málefnalegum sjónarmiðum. Í því sambandi verði að ætla löggjafanum svigrúm til að takmarka réttindi án þess að farið sé gegn stjórnarskrárvörðum rétti einstaklinga. Þannig sé nauðsynlegt þegar félagsleg réttindi eru lögleidd að afmarka við tiltekið tímamark hvenær reglur um slík réttindi taki gildi. Greiningartími hljóti að teljast málefnalegur grundvöllur til að miða við í þeim efnum. Slíkt viðmið sé almennt og gildi óháð aldri barns, kynferði, ríkisborgararétti eða þjóðernisuppruna. Ákvæðið brjóti því ekki í bága við jafnræðisreglu stjórnarskrár. Þá ítrekar stefndi kröfu sína um frávísun málsins. Tilgangur stefnanda með ógildingarkröfum sínum hljóti að vera að geta síðar haft uppi fjárkröfur á hendur stefnda. Þær fjárkröfur telji stefndi fyrndar. Því hafi stefnandi ekki lögvarða hagsmuni af úrlausn ógildingarkrafna sinna. Um þetta vísi stefndi til nýlegs fordæmis Hæstaréttar sem hann telji að eigi að leggja til grundvallar í þessu máli, sem er dómurinn frá 8. mars 2018 í málinu nr. 145/2017. Hins vegar bendir stefndi á að seinni stjórnvaldsúrlausn stefnda hafi verið staðfest af úrskurðarnefnd fæðingar- og foreldraorlofsmála en stefnandi hafi ekki krafist ógildingar þess úrskurðar. Telur stefndi því að þó kröfur stefnanda myndu ná fram að ganga myndi úrskurður úrskurðarnefndar fæðingar- og foreldraorlofsmála standa óhaggaður. Einnig með vísan til þessa telur stefndi að stefnandi hafi ekki lögvarða hagsmuni af úrlausn ógildingarkrafna sinna.

Niðurstaða

6. Greiðslukerfi laga nr. 22/2006, eins og því var breytt með lögum nr. 158/2007, ákveður að kerfi greiðslna til foreldra langveikra eða alvarlega fatlaðra barna skiptist í tvennt. Annars vegar eru grunngreiðslur til foreldris sem getur hvorki sinnt störfum utan heimilis né námi vegna þess að barn þess þarfnast verulegrar umönnunar vegna mjög alvarlegs og langvinns sjúkdóms eða fötlunar. Skilyrði þess að foreldri njóti réttar samkvæmt þessu eru nánar afmörkuð í lögunum og að nokkru háð mati stefnda. Hins vegar eru tekjutengdar greiðslur sem foreldri sem leggur niður launað starf vegna þeirra bráðaaðstæðna sem upp koma þegar barn þess greinist með alvarlegan og langvinnan sjúkdóm eða alvarlega fötlun getur átt rétt á í allt að þrjá mánuði. Aftur eru skilyrði þess að foreldri njóti réttarins nánar afmörkuð í lögunum og einnig er réttur til tekjutengdra greiðslna að nokkru háður mati stefnda. Umfang greiðslna er mjög ólíkt. Synjun stefnda 28. júní 2010 á umsókn stefnanda um tekjutengdar greiðslur til foreldra á vinnumarkaði, sem og synjun stefnda 7. mars 2011 á sams konar umsókn stefnanda eru einvörðungu á því byggðar að fötlun sonar stefnanda var greind fyrir 1. október 2007.

7. Við gæslu hagsmuna ríkisvaldsins eða einstakra þátta þess í skiptum við almenna borgara getur það ekki verið hlutverk stjórnvalda að leita allra leiða eða beita öllum brögðum til að fá sýknu fyrir hið opinbera eða til að fá málum vísað frá dómi. Þeim sem falið er að koma fram fyrir hönd ríkisvaldsins í dómsmáli er ekki tækt að verjast með öllum sömu ráðum og einkaaðilum. Þeim sem fara með opinbert vald eða sem falið er að gæta hagsmuna hins opinbera er trúað fyrir hlutverki sem þeir verða að sinna í almannaþágu og af virðingu fyrir skyldu sinni til að stuðla að réttmætri niðurstöðu. Þar getur tilgangurinn ekki helgað meðalið. Sonur stefnanda er enn á barnsaldri. Augljóst er, sérstaklega með tilliti til sjúkdóms hans og fötlunar, að þau atvik gætu enn orðið í lífi hans sem myndu kalla á að foreldrar hans þyrftu að leggja niður störf til að annast hann. Hagsmunir stefnanda af því að fá úrlausn um það hvort hann geti notið slíks réttar eða hvort gildissviðsákvæði hinnar umþrættu lagagreinar útiloki hann frá slíkum rétti eru því brýnir og augljósir og atvikum á annan veg háttað en til dæmis í dómi Hæstaréttar frá 8. mars 2018 í málinu nr. 145/2017. Varðar þá öngvu hvort fjárkröfur þær sem stefnandi taldi sig eiga á hendur stefnda vegna hinna umþrættu ákvarðana stefnda frá 28. júní 2010 og 7. mars 2011 eru fyrndar eða ekki.

8. Sá réttur sem í máli þessu er deilt um hvort stefnandi skuli njóta er í raun réttur barns til umönnunar sem því er nauðsynleg til að tryggja velferð þess. Þörf barns fyrir slíka umönnun er háð ástandi þess en alls ótengd því hvenær sjúkdómur þess eða fötlun er greind eða læknisfræðilega staðfest. Samkvæmt 3. mgr. 76. gr. stjórnarskrár, sbr. 14. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995, skal börnum tryggð í lögum sú vernd og umönnun sem velferð þeirra krefst. Í athugasemdum, sem fylgdu frumvarpi að lögum nr. 97/1995, var tekið fram að gengið væri út frá því að nánari reglur um félagslega aðstoð samkvæmt 76. gr. yrðu settar með lögum. Með ákvæðinu væri ákveðið að til þyrftu að vera reglur sem tryggðu þessa aðstoð. Var sérstaklega í því sambandi vísað til 12. og 13. gr. félagsmálasáttmála Evrópu, sem fullgiltur var af Íslands hálfu 1976, og 11. og 12. gr. alþjóðasamnings um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi, sem fullgiltur var af Íslands hálfu 1979. Þá verður nú að telja að við túlkun 76. gr. stjórnarskrár verði einnig að líta til samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins sem fullgiltur var árið 1992 og fengið lagagildi með lögunum nr. 19/2013. Það er viðurkennd regla að norrænum rétti að skýra skuli lög til samræmis við alþjóðasamninga sem ríki hefur staðfest eftir því sem kostur er. Samkvæmt þessu hefur 76. gr. stjórnarskrárinnar verið skýrð þannig að skylt sé að tryggja að lögum rétt sérhvers einstaklings til að minnsta kosti einhverrar lágmarksframfærslu eftir fyrirfram gefnu skipulagi, sem ákveðið sé á málefnalegan hátt. Samkvæmt þessu verður einnig með lögum að tryggja börnum þá vernd og umönnun sem velferð þeirra krefst. Samkvæmt 2. gr. stjórnarskrárinnar hefur almenni löggjafinn vald um það hvernig þessu skipulagi skuli háttað. Skipulag, sem löggjafinn ákveður, verður þó að fullnægja þeim lágmarksréttindum sem felast í ákvæðum 76. gr. stjórnarskrárinnar. Þá verður það að uppfylla skilyrði 65. gr. stjórnarskrárinnar um að hver einstaklingur njóti samkvæmt því jafnréttis á við aðra sem réttar njóta, svo og almennra mannréttinda, samanber til hliðsjónar dóm Hæstaréttar frá 19. desember 2000 í málinu nr. 125/2000. Ljóst er af íslenskri dómaframkvæmd að það er á valdi almenna löggjafans að ákveða þau mörk sem félagsleg réttindi samkvæmt 76. gr. stjórnarskrárinnar miðast við, svo fremi sem þau uppfylla önnur ákvæði stjórnarskrárinnar, eins og þau verða skýrð með hliðsjón af þeim þjóðréttarlegu skuldbindingum sem íslenska ríkið hefur undirgengist. Þannig getur löggjafinn takmarkað gildissvið slíkra réttinda, til dæmis með tilliti til fjárhagslegra hagsmuna ríkisins, eða það svigrúm sem talið er vera fyrir hendi til að verja fé til slíkra þarfa. Þrátt fyrir svigrúm almenna löggjafans til mats á því hvernig þessi lágmarksréttindi skuli ákvörðuð geta dómstólar ekki vikið sér undan því að taka afstöðu til þess hvort það mat samrýmist grundvallarreglum stjórnarskrárinnar. Eins og atvikum er háttað hér verður ekki fallist á að það standist málefnalega skoðun að gera greinarmun á rétti til félagslegrar aðstoðar til fjölskyldna barna sem eru fötluð eða alvarlega veik eftir því hvenær fötlun þeirra eða sjúkdómur er greindur. Með því að stefndi hefur byggt synjun sína á umsóknum stefnanda á þessu einu verður fallist á það með stefnanda að ógilda beri ákvarðanir stefnda. Stefnandi nýtur gjafsóknar í málinu. Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns hennar, Júlíar Óskar Antonsdóttur, sem telst hæfilega ákveðin 1.800.000 krónur. Ástráður Haraldsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Synjun stefnda 28. júní 2010 á umsókn stefnanda um tekjutengdar greiðslur til foreldra á vinnumarkaði er ógild. Synjun stefnda 7. mars 2011 á umsókn stefnanda um tekjutengdar greiðslur til foreldra á vinnumarkaði er ógild. Málskostnaður fellur niður. Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns stefnanda, Júlíar Óskar Antonsdóttur, 1.800.000 krónur.

Ástráður Haraldsson